Actualmente tin investigacion andando pa determina si tin gas y/of petroleo den subsuelo di Aruba su awanan teritorial. Recientemente a conclui cu, pa un sitio specifico, no tin indicacion cu tin mucho gas y petrolio. Pero tin mas sitio na unda test lo tuma luga pa determina si tin gas y/of petrolio, y si e ta rendabel pa exploitacion.
Si boramento ta rendabel, e beneficionan financiero pa Aruba por ta hopi halto. Di otro banda, boramento di gas y/of petrolio por tin diferente riesgo hopi serio pa nos medio ambiente.
Abo ta na fabor di boramento pa gas y/of petroleo den teritorio di Aruba?
Cacho di rasa por ta bunita, tutu, master y fuerte. Pero tambe malo di salud, tin un bida cortico y problemanan cronico fastioso. E causa, sea consciente of inconscientemente, ta hende.
Pa decadanan caba, hopi cacho di rasa ta nace cu kebrantenan di salud. Esaki ta wordo ocaciona door cu hende ta pone cachonan di e mesun rasa reproduci cu otro, pa haya mas cacho di e mesun rasa. E concecuencia di esaki ta cu tin hopi endogamia (inbreeding) y incest, cu ta reduci e ‘variedad genetico’ di e cachonan di rasa. Y esey na su turno ta aumenta e riesgo pa trastorno genetico.
Hende tambe a y ta ‘match’ cachonan pa purba ‘crea’ cacho cu cierto caracteristica exagera. Por ehempel, cachonan cu un snuit mas plat, of un cabes mas grandi of chikito. Asina a logra ‘crea’ y bende rasanan di cacho cu ta mustra manera hende kier pa nan mustra. Pero e mesun caracteristicanan aki por tin consecuencianan grave pa e cacho su salud, su calidad di bida y con largo e lo biba. Un ehempel ta e Cavalier King Charles Spaniel. Antes, e mesun rasa aki tawata tin un cabes mas grandi. Awendia, e cabes a bira asina chikito cu no tin debido espacio pa su celebro. E consecuencia ta cu hopi Cavalier King Charles Spaniels tin dolor di cabes cronico.
French Bulldogs a haya un snuit plat. Nan snuit tin un largura di alrededor di ⅙ parti di nan cabes, mientras un cacho ‘normal’ su snuit ta alrededor di ½ di su cabes. E snuit cortico ta causa dificultad pa hala rosea. English Bulldogs tin trastornonan genetico te na e punto cu probablemente e rasa aki no por sobrebibi sin intervencion humano. Banda di no por hala rosea mucho bon y otro limitacionnan fisico, hopi di nan no por ‘paar’ cu otro pa motibo di e forma di nan curpa. Tambe tin e problema cu hopi no por duna luz sin cesarea paso e cabes di e rasa a bira hopi grandi compara cu su curpa. Golden y Labrador Retrievers ambos ta conoci pa haya problema cu nan elleboog. Tambe nan ta haya problema cu nan heup, cual ta algo cu German Shepherds y Boxers tambe ta sufri di dje pa motibo di trastorno genetico.
Un otro caracteristica problematico di cierto rasa ta e ‘plooinan’ di (mucho) cuero, cual por causa infeccion di cuero. Tambe tin e trastorno genetico cu ta causa cu un cacho no por regula su temperatura manera debe ser, problema di curazon, di wowo, djente y hasta problema cu nan spina di lomba cu por causa paralisacion.
Cavalier King Charles Spaniel 93.5 punto negativo, 32 trastorno
French Bulldog93.5 punto negativo, 28 trastorno
Pug89 punto negativo, 20 trastorno
Golden Retriever88.5 punto negativo, 47 trastorno
Yorkshire Terrier83.5 punto negativo, 30 trastorno
German Shepherd83.5 punto negativo, 67 trastorno
English Bulldog83 punto negativo, 36 trastorno
Pekingese83 punto negativo, 22 trastorno
Labrador Retriever82 punto negativo, 54 trastorno
Boxer80.5 punto negativo, 49 trastorno
Mester nota cu hopi rasa di cacho a cambia cu tempo pa motibo di reproduccion iresponsabel. Hopi di e rasanan antes tawata tin un snuit mas ‘normal’ (menos plat), lomba mas stret, diferente tamaño, etc.
Mapanan di mundo no ta cuadra cu realidad. Especialmente un di e mapanan mas comun y cu hopi di nos a lanta cu’ne; e proyeccion di Mercator.
Con mundo ta diferente cu e mapa aki ta mustra? Pa cuminsa, Africa y Sur America ta mas grandi cu nan ta mustra di ta ariba e mapa, compara cu Europa y Norte America. E diferencianan ta grandi. Riba e proyeccion Mercator, Groenland y Africa tin practicamente e mesun tamaño, pero e realidad ta cu Africa ta 14 biaha mas grandi cu Groenland.
Proyeccion Mercator
Un motibo pakico e mapa no ta cuadra, ta paso ta imposibel pa perfectamente converti e superficio di algo cu tin e forma di un bala (mundo) den un imagen dos dimencional (plat) teniendo tur e formanan y e tamañonan relativo corecto. E proyeccion di Mercator ta desvia mas ainda di e realidad paso e proyeccion tawata traha pa navegadornan Europeo y Gerardus Mercator a adapta e proyeccion di tal forma pa por pinta ruta pa barco cu liñanan stret mientras cu den realidad e liñanan no ta stret. Cu e liñanan stret tawata mas facil pa navegadornan determina un direccion pa navega.
Otro mapa E proyeccion di Gall-Peters ta un mapa cu ta refleha e tamaño di e continentenan hopi mas miho. Pero e mapa no ta cuadra completamente tampoco. Den e proceso di mantene e tamañonan di tur continente den bon relacion cu otro, e forma di e continentenan riba e mapa ta cambia. Pues mientras e proyeccion di Gall-Peters ta duna un miho impresion di e diferente tamañonan, e proyeccion di Mercator ta duna un miho impresion di e formanan di e paisnan.
Proyeccion Gall-Peters
Un otro mapa, e proyeccion di Winkel Tripel, ta duna un proyeccion basta realistico di mundo pa un mapa dos dimensional. E proyeccion aki ta crea un efecto di e forma rondo di mundo y tin un basta bon balansa entre proyecta tanto e tamaño y formanan corecto.
Proyeccion Winkel Tripel
Asina tin hopi mas mapa, hopi di nan crea specificamente pa un cierto funcion. Mientras cu tecnologia a desaroya, satelitenan cu GPS a haci cu mapanan ‘convencional’ ta hopi menos usa. Si bo kier wak un proyeccion corecto di mundo, ta miho pa wak un globo y no un mapa dos dimensional. Den e programa di television The West Wing, e discrepancia di e proyeccion di Mercator ta wordo splica, hunto cu un teoria cu e bista di mundo eroneo aki subconscientemente a influencia e percepcion di hopi hende, creando un impresion cu paisnan occidental ta mas importante cu otro pais.
For di chikito hopi di nos a custuma cu usa un (of hasta dos) straw di plastic pa saboria un juice of refresco. E strawnan di plastic aki tin consecuencianan serio pa nos medio ambiente. Awendia tin hopi conocemento di e daño causa pa plastic, por ehempel den lama. Tambe tin varios alternativa pa stop e uso di ‘single-use’ straw di plastic. Biyones No tin cifra exacto di cuanto ‘single-use’ straw di plastic ta wordo usa mundialmente. Pero pa haya un idea: na Merca alrededor di 500 miyon straw ta wordo usa diariamente. Pa pone e cantidad aki den perspectiva, imagina’bo cu 500 miyon straw ta suficiente straw pa yena 125 bus. Tur dia. E ta bira mas remarcabel si bo considera cu Merca tin menos cu 500 miyon ciudadano.
Na Aruba naturalmente nos no ta usa 500 miyon pa dia, pero usando straw di plastic ta haci nos parti di e problema y no parti di e solucion. Considera cuanto uso di straw bo por ripara den bo propio bida diario, sea straw cu bo mes ta usa of cu bo ta wak ta wordo usa.
Usa pa un rato, dañino pa hopi largo Usualmente un straw di plastic ta wordo usa pa un rato so. Nos ta bebe un glas of cup cun’e y e ta wordo benta afo. Pero mientras cu su uso ta hopi cortico di duracion, e por contamina nos medio ambiente pa un tempo hopi largo.
En principio un straw di plastic por wordo recicla. Pero den practica e ta dificil pa recicla pa motibo cu straw ta chikito y tin tiki peso, cu ta haci cu machinnan cu ta separa sushi pa reciclahe den hopi caso no por separa straw for di otro sushi. Otro metodo pa separa straw ta rekeri labor manual. Tambe mester considera cu un gran parti di straw no ta ni yega na un planta di reciclahe. Sea nan ta yega na un dump na unda e ta keda dañino pa nos medio ambiente, of bo ta haya nan den lama of benta otro caminda. Loke ta haci straw di plastic asina dañino ta cu e plastic di e strawnan no ta biodegradable. Cu tempo, plastic ta kibra den pida chikito (microplastics), cual por ta hasta mas dañino pa naturalesa. Por ehempel, pa pisca, tutuga y parha. Awendia no ta straño pa haya plastic den stoma di un bestia. Pa colmo nos ta contaminando nos mes tambe, si bo considera cu hopi di nos ta come pisca y carni.
Plastic den lama ta un problema grandi, y straw di plastic ta un parti di e problema aki. A ser calcula cu si poblacion mundial no reduci e cantidad di plastic cu ta bay den lama, pa aña 2050 lo tin mas plastic cu pisca den lama.
Tuma nota: e siguiente video ta grafico pero alabes ta mustra e consecuencianan cu un straw di plastic por tin den naturalesa.
Solucion pa e problematica di straw Tin diferente manera pa stop di usa di straw di plastic. Esun mas simpel ta pa simplemente no usa straw. Den hopi caso cu straw ta wordo usa, e no ta necesario. Ta birando mas comun pa simplemente bisa un waiter of bartender pa no sirbi bo bebida cu straw.
Pa e situacionnan cu toch un straw ta deseabel, por usa straw di papel manera Aardvark paper straws. Tambe tin straw reusabel di glas, metal, silicone y hasta bamboo.
Un comunidad por haci hopi pa reduci, of hasta elimina, uso di straw di plastic. Leynan al caso por yuda, pero no ta necesario pa como comunidad warda riba gobierno pa trece un cambio den uso di straw. Un ehempel di esaki ta Seattle, un ciudad Mericano. Por medio di e campaña Strawless in Seattle nan a logra reduci e uso di straw di plastic grandemente. E campaña a wordo lidera pa e fundacion Lonely Whale y a conta cu participacion di negoshinan y personanan conoci. Mientrastanto e gobierno local di Seattle a anuncia cu Seattle lo ta e prome ciudad metropolitano cu lo prohibi uso di ‘single-use’ straw di plastic.
E campaña ‘Strawless in Seattle’ a haya atencion internacional y ta inspirando otro ciudad y pais pa prohibi uso di straw di plastic.
Na Aruba tin cierto hotel y restaurant cu no ta duna straw di plastic mas. Tin esfuerso cu ta wordo haci pa recicla plastic, por ehempel Plastic Beach Party. Pero como pais, te ainda nos no ta recicla na un scala grandi. Tambe por nota cu mas consumidor a cuminsa baha man pa uso di straw di plastic. Hunto como comunidad nos por reduci e uso di straw di plastic drasticamente. Mas lihe cu hopi di nos lo pensa.
Mangel (mangrove) ta matanan unico. Nan por crece y sobrevivi caminda otro matanan no por. Nan presencia ta beneficia nos medio ambiente, costanan, bestia y e ser humano. Siguientemente por lesa algun di e motibonan cu ta haci conservacion di mangel importante.
Barera natural Mangel por fungi como un barera pa nos costanan, protehando nos costanan contra erosion. E structura di e raiznan ta yuda kibra e energia di olanan y e coriente di lama, asina minimalisando e efecto di erosion riba nos costanan. Especialmente den temponan extremo manera un horcan of tsunami, mangelnan por haci un diferencia grandi. A ser demostra cu e daño causa pa horcan na costanan caminda mangelnan a wordo kita, tawata mas severo cu areanan caminda no a kita mangel.
Mangelnan por hasta yuda contra efectonan di rising sea levels. Areanan band’i costanan sin mangel tin mas chens pa sufri daño di erosion pa motibo di rising sea levels. E erosion aki ta habri caminda pa mas awa subi tera. Mangelnan ta reduci e daño di erosion cu rising sea levels ta trece y asina ta yuda preveni cu pa motibo di erosion mas awa por haya su caminda pa subi tera.
Ora mangel desaparece, un gran cantidad di especie tambe lo desaparece.”
Biodiversidad Mangel ta forma un sistema ecologico hopi productivo. Areanan cu mangel ta un habitat pa un gran cantidad di especie cu ta biba, come y/of reproduci den cercania di mangelnan. Ta trata tanto di especienan bou di awa manera pisca, como otro especia manera parha. Ora mangel desaparece, un gran cantidad di especie tambe lo desaparece. Un perdida di mangelnan no lo tin un efecto negativo solamente riba e especienan bibando den e area di mangelnan. E efecto lo ta mas grandi riba un nivel ecologico. Ta ser estima cu alrededor di 80% di pesca mundial ta depende di mangel sea directamente of indirectamente.
Mangelnan ta crea un sitio adecua pa diferente pisca sobrevivi den e prome fasenan di nan bida. Pisca hoben por haya cuminda den cercania di e mangelnan y por sconde pa pisca mas grandi cu por come nan. Ora nan a crece suficiente, bo por haya e mesun piscanan aki band’i coralnan. Segun dr. Ghislaine Llewellyn, co-autor di un estudio cu a wordo publica den e revista Nature, por conclui cu tin hopi mas di cierto pisca na coralnan cu ta serca di mangelnan, compara cu coralnan cerca di un area cu mangelnan a wordo kita.
Conservacion di naturalesa ta conservacion di e ser humano.”
Cuminda E aspecto di biodiversidad tin efectonan cu por afecta nos propio cuminda. Mangelnan ta un parti esencial di un ‘food-chain’ compleho cu por yega te riba bo tayo. Na 1969, biologonan Eric Heald y William Odum di University of Miami a descubri cu blachinan di mangel cu ta cay den awa ta wordo colonisa pa bacterianan marino dentro di algun ora. E efecto di e bacteria riba e blachinan ta produci cuminda pa bestianan chikito manera bichi y shrimp. E bestianan chikito aki ta cuminda pa entre otro parha y pisca. Pisca cu bo por haya riba bo tayo.
E ‘food-chain’ ta demostra con leu e efectonan di no cuida nos naturalesa por bay. E ta demostra cu conservacion di naturalesa ta conservacion di e ser humano.
All images are for demonstration purpose only. You will get the demo images with the QuickStart pack.
Also, all the demo images are collected from Unsplash. If you want to use those, you may need to provide necessary credits. Please visit Unsplash for details.